Plasebo etkisinin günümüzde sıklığı fazla ve insanlar üzerindeki etkisi oldukça yaygındır. Adının ve etkilerinin ne olduğu tam olarak tarif edilemese de hemen hemen herkes için bir anlamı, dürtüsel bir yanı ve psikolojik olarak nasıl yansıdığı veya kabul edildiği bilinmektedir. Plasebo etkisinin halk arasında ‘iyilik beklentisi’ veya ‘iyi olma/hissetme hali’ olarak karşımıza çıksa da toplum üzerindeki merkezsel bir rolü olduğuna inanılır ve kabul edilir. İlaca yüklenilen beklentiler, iyileşeceğine veya iyi olacağına dair inancın tetiklenmesi günümüzde, plasebo etkisini ortaya çıkartmaktadır.
Plasebo, gayrı resmi yazışma dilinde ve halk arasında faydalı tıbbi içeriğinin bulunmadığını ifade etmek için bazen “şeker hapı” olarak da adlandırılır. Peki bahsi geçen bu Plasebo nedir ? ve Plasebo’nun Etkileri nelerdir ?
Plasebo Etkisi Nedir ?
Plasebo sözlük anlamı etkisiz ‘ilaç’. Etkinliği olmayan, ilaca benzer, ilacı andıran madde olarak yer almaktadır. Latince kökenli olan bu kelime “hoşnut edeceğim” anlamına da gelmektedir. Bahsetmiş olduğum gibi halk ağzında şeker hapı olarak da bilinen bu etki, günümüzde oldukça etkili ve fenomen olma özelliğini hala daha sürdürmektedir. Plasebo etkisiyle ilgili yapılan önemli araştırmalar yer alsa da içlerinden bazıları oldukça çarpıcı ve akılda kalan bilgiler sunmaktadır. Bunlardan bir tanesi de Brody tarafından yapılan ve plasebo etkisinin dört temel tanımı olduğunu ve her tanımın kendi içinde ayrıldığından bahsetmiştir. Ayrılan bu tanımlar günümüzde birçok alanda karşımıza çıkmaktadır. Biyolojik, kimyasal, psikolojik vb.
Bahsi geçen plasebo tanımlarına bir göz atalım;
- Tıpsal biyoloji açısından (biomedical) etkisiz bir ilacın ürettiği tedavi edici etki
- Bir ilaca yüklenilen ama onun farmakolojik özellikleriyle açıklanamayan tedavi edici etki veya yan etki
- Tüm tedavilerde ortak olan etki…
- Tüm bu tanımları içeren toparlayıcı bir tanım olarak da plaseboyu “hekim açısından tedavi edilen durum için özel bir etkinlik göstermeyeceğine inanılan ve simgesel etkisi için yararlanılan bir tıbbi tedavi biçimi ya da tıbbi tedaviyi hızlandırmayı amaçlayan bir girişim” diye tanımlanmış ve ‘sonuç’ bölümünde ayrıntılı biçimde üzerinde duracağımız “simgesel etki” kavramını ortaya atmıştır. (Brody 1982),
Bu etkinin incelenmesiyle alakalı birçok araştırma ve literatür tarama yapılmaya devam edilmektedir. Plasebo’nun gücü keşfedilmeye başlandığından bu yana birçok olumsuz durumlar içinde uzmanlar tarafından rahatlatıcı olması için kullanılmaktadır.
Faydalı olduğu düşünüldüğü gibi hastalar üzerinde olumsuz geri dönüşlere de neden olabilir. Etkinin hasta üzerinde yaratmış olduğu izlenim başkalaşarak olumsuz geri çağırılmaya, tedavi üzerinde de psikolojik sorunlara neden olabilir. Başı ağrıyan birinin ağrı kesici içme sıklığının artış göstermesi gibi. Her baş ağrısında ilaç kullanması zamanla bağımlılık etkisi yaratabilir ve bunun beraberinde ilaç yan etki gösterebilir. İlaca duyulan güven, tüketimin artmasına ve organ sağlığı açısından da olumsuz etki bırakmaktadır. İlaç kullanımı, doktor kontrolünde yapılmalıdır ve bilinçsiz ilaç kullanımı organların işlevlerinde hasar veya hasarların oluşmasına neden olabilir.
En sık karşımıza çıkan plasebo etkisiyse, psikolojiktir. Baş ağrısı örneğinden devam edersek, her ağrı duyduğunda ilaç kullanması ve zamanla bunu bir alışkanlık haline getirmeye başlamasıyla beraberinde birtakım olumsuz geri dönütlerin olma ihtimalini de kuvvetlendirebilir. Baş ağrısı şikayeti ile ilaç kullanımı ve ilacın ağrıyı istenilen süre içerisinde hastayı yatıştıramaması olarak karşımıza çıkabilir ve bu durumda da, koşullanılmış olan ilaç artık bir etki ifade etmemekte ve daha ciddi sorunlarla karşılaşıldığında hasta tarafından ilaca karşı önyargının baş göstermesine neden olabilir. Bir diğer olumsuz senaryomuz, ilaç ve iyi his fikrinin temelinden sarsılmasıdır. Birçok hasta ilaçla özdeşlesen güvenini yitirebilir ve ilacın kullanılması gereken durumlarda kullanmayı tercih etmeyebilir.
İyi hissetmek için kullanılan ilaç grupları aslında sağlımızı tehdit edebilir. Tedaviyi kolaylaştırıcı ve zorlaştırıcı etkileri olarak karşımıza çıkar.
Plasebo ve Nosebo Etkisi
Plasebo etkisinin tam tersi anlamına gelen nosebo etkisi ‘zarar vereceğim’ veya ‘ zarar verebilir’ anlamına gelir. Hastanın, ilacın kendisine zarar vereceğine veya bir yan etkisi olacağına inanır. Bu etkiye nosebo etkisi denir. Farmakolojik olarak etkisiz bir ilaç (halk arasındaki tabiri ile ‘şeker hapı’) verilse bile hastada hastanın beklediği bazı yan etkilerin görülmesi durumudur.
İlaca karşı duyulan antipatik etkinin kuvvetlenmesine ve hastanın başına gelecek her türlü olumsuzluğa karşı bir senaryo oluşturmasıdır. Bu durum, yan etkilerinin araştırılmasına ve bulunan her sonuca göre bilinçsiz yorumlar yapılmasına da karşılık gelebilir. İhtimaller silsilesi olarak karşımıza çıkan yorumlar , zihinsel yorgunluğun yanında psikolojik bir savaşın başlangıcı da olabilir.
Ağrı kesici örneğinden devam edecek olursak, ihtiyaç duyulan ve doktor kontrolünde kullanılması gereken durumlarda hastanın kullanmaması tedaviyi sekteye uğratmakla beraberinde gecikmelerin baş göstermesine de katkıda bulunur. Varlığı sürdüren virüsün hasta tarafından görmezden gelinmesi durumunda ciddi bir tabloyla karşılaşılabilir. İlaca karşı antipatik ve sempatik yaklaşımlar günümüzde iki ayrı keskin bir uç olarak karşımıza çıkar.
1970’li yıllarda yaşanılan bir Nosebo Etkisi vaka örneği
Kendini kötü hissettiği için hastaneye giden hastaya, karaciğer kanserine yakalandığını ve çok az ömrü kaldığından bahsedilmiştir fakat hastanın karaciğer kanseri olmadığı ve yapılan teşhisin yanlış olduğunu hasta öldükten sonra yapılan otopsi sayesinde ortaya çıkmıştır.
Peki o zaman hasta neden öldü?
Teşhisin ardından hastanın karaciğer kanserine yakalandığı düşüncesi hastanın zaman içerisinde psikolojik olarak başlattığı bu savaşın patalojik bir yapı haline gelmesiyle beraber semptomlar geliştirmiş ve kansere yakalanmıştır.Farkında olmasak da zihinlerimiz sandığımızdan çok daha güçlüdür! Düşüncenin gücüne inanmalı ve düşünce uçuşmalarına karşı temkinli olunmalıdır.
Plasebo Etkisi’nin Gerçekleştiği Bazı Durumlar
Plasebolar, kimyasal bir maddeye etki kazandırmak veya kimyasal maddenin mevcut etki mekanizmasını artırmak dışında da önemli bir nedenle kullanılmaktadırlar: Tedavisi olmayan veya tedavisine hekimce gerek görülmeyen durumlarda hastanın cesaret ve moralini korumak için ilaç yerine kullanılmaktadırlar. Plasebo etkiyi oluşturmada plasebodan da önemli olan bazı faktörler bulunmaktadır.
Hastaların pozitif inanç ve beklentileri, hekim veya sağlık çalışanlarının pozitif inanç ve beklentileri, hasta ve hekim arasındaki dinamik ve iyi ilişkiler, uygun hasta ve hastalık. Plasebo uygulandığında, hastalık belirtilerinin düzeldiğini, somatik ve/veya ruhsal durumunda değişiklik olduğunu söyleyen kişilere plasebova tepki verici, (placebo reactor), plasebo kullandığında yan etki olduğunu söyleyen kişilere ise plasebova olumsuz tepki veren (placebo negative reactor) denilmektedir. (Erdoğan,2002)
Tepki verici kişilere psikolojik test uygulandığında çıkan sonuçlarda görülmüş ki, bu kişilerin kişilik özelliklerinde dışa dönük (extrovert) , özgüveni düşük, başkalarına bağımlı olmayı kolaylıkla tercih edebilen ve yönlendirilmeye açık olan nörotik kişiler olduğunu sonuca vakıf olmuşlardır. Karşımıza çıkan bu sonuçlar doğrultusunda, tedaviye başlanması gereken hasta grupları için tedavinin başarılı seyretmesi ve iyi sonuçlar elde edilebilmesi için doktorun bu durumu avantajlı kılma ihtimali yüksektir.
Tedavi doktor ve hastanın desteğiyle değil aynı zamanda ilacın yapısı, rengi ve isimleri de hasta tarafından takip edilen bir özellik olduğunu bilmekte fayda var. Yapılan çalışmalarda görülmüş ki, renklerin hastalar üzerindeki algısı oldukça etkilidir. Tabletin yeşil renginde olması kaygıda (Anksiyete) , sarı renginde olması depresif belirtilerde, mavi olması durumda sedatif etkilerde, kırmızı olması durumda da ağrılı durumlarda değerlendirilmesi plasebo etkinliği açısından arttırdığını gözlemlemişlerdir.
Santral sinir sisteminde etkili olan, duyum ve algı açısından aktif rol oynayan renk grupları; mavi, yeşil ve mor aksiyolitk ilaçlar ile etkiliyken, (stresin insan üzerindenki etkilerini azaltan veya ortadan kaldıran ilaç gruplarıdır) kırmızı, sarı, turuncu uyarıcı (stimulant) etki ile ilişkilendirilmiştir.
İlaçların sadece renkleri ve yapısı değil, isimlerinde de var olan anlamlar oldukça dikkat çekicidir.
Örneğin; “Somnite- Nitrazepam (insomnia): sleep at night” gece uykusu anlamını taşır, “Serenace-Halloperidol (antipsychotic): brings serenity”- huzur getirir gibi.
Kaynakça ve İleri Okuma:
- Brown, W. A. (1998). The placebo effect. Scientific American, 278(1), 90-95.
- Göka, E. (2002). Plasebo Kavram› ve Plasebo Etkisi. Türk Psikiyatri Dergisi, 13(1), 58-64.
- https://www.webmd.com/pain-management/what-is-the-placebo-effect#1
- https://www.topragizbiz.com/konular/plasebo-etkisi-ve-nosebo-etkisi.7836/
- http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/24/1103/13093.pdf
- https://www.health.harvard.edu/mental-health/the-power-of-the-placebo-effect
Yazar: Bengi ÇİÇEK