Edimsel Koşullanma

Öğrenme, deneyim veya yaşantı sonucunda davranışta ya da davranış repertuarında meydana gelen görece sürekli değişiklik olarak tanımlanmaktadır (Terry, W. S., çev., 2018). Bir diğer öğrenme türü olan klasik koşullamadan farklı olarak edimsel koşullanma öğrenme, davranış ve sonuç arasındaki bağın öğrenilmesidir ve yapılan davranış ortaya çıkan sonuç için araçtır.

 

Edimsel Koşullamanın Tarihçesi

 

E. L Thorndike’ın Bulmaca Kutusu.

Edward Lee Thorndike (1874-1949), henüz edimsel koşullama adı konulmamışken bu alanda çalışma yapan ilk kişilerdendir. Thorndike aç kedileri, kutunun zeminine yerleştirilmiş bir kolu iterek çıkabilecekleri bir “bulmaca kutusunun” içine koymuştur. Ayrıca Thorndike kutunun dışına bir tabak yemek koyarak kedinin dışarı çıkmak için güdülenme düzeyinin yüksek olacağını planlamıştır.  Kedi, kolu hemen itmeyi öğrenmemiş; denemeler ve hatalar yaparak kutudan kaçmayı becerebilmiştir. Birkaç deneme ve çok sayıda hatadan sonra, kolu itmek için kedinin harcadığı zaman azalmaya başlamıştır (Ciccarelli, S. K. ve White, J. N., çev., 2016). Bu araştırmaların sonucunda Thorndike, etki yasasınıgeliştirmiştir.  Etki yasasına göre, bir davranış hoşa giden bir sonuç tarafından izlenirse davranışın yapılma olasılığı benzer şartlar altında gelecekte artacaktır. Davranış hoşa gitmeyen sonuçlar tarafından izlenirse, tekrarlanma eğilimi göstermeyecektir (Thorndike, 1911; aktaran Ciccarelli ve White, 2016).

 

Burrhus Frederic Skinner (1904-1990), 1930’lardan itibaren öğrenmenin ilkelerini geliştirmeye başlamıştır. Skinner, kullanılan hayvanın cinsine ve deneydeki değişkenlere göre farklılık gösterebilecek ve temelde hayvanın istenilen davranışı yapması sonucu ödüllendirilmesi prensibiyle çalışan aleti geliştirmiştir (Fenomen Psikoloji, 2017). Bu kutuya sonraları Skinner Kutusu adı verilmiştir. Kutu içerisindeki manivelaya basmak gibi bir edimsel koşullanma davranışı ile bir yiyecek arasında bağlantı kurulur. Skinner’in yaptığı edimsel çalışmalarda deneğin kesinti olmaksızın davranışı gerçekleştirmesine izin verilir. (Terry, W. S., çev., 2018). Bu durum Skinner’in geliştirdiği yöntemin Thorndike’ın kullandığı yöntemden önemli bir farkıdır.

 

B. F. Skinner’in geliştirdiği Edimsel Koşullama Kutusu.

 

Edimsel Davranışın Çevreye Etkileri ve Sonuçlardan Etkilenmesi

Edimsel davranışlar bilinçli gerçekleştirilen davranışlardır. Davranışların bazıları kendiliğinden meydana gelirken bazı davranışlar ise amaçlıdır. Davranışların sonuçları gelecekte tekrarlanıp tekrarlanmayacağının göstergesidir (Web Ders, 2016).

 

Skinner yaptığı çalışmalarda, karmaşık insan davranışlarını açıklamada klasik koşullamanın basit kaldığını düşünüyordu. Skinner, davranışı anlamanın en iyi yolunun nedenlerine ve sonuçlarına bakmak olduğuna inanıyordu (McLeod, 2018). Edimsel koşullama davranıştan sonra gelen sonuçlara bağlıdır. Skinner davranışı izleyen üç tür yanıt tespit etmiştir:

1)Pekiştireçler

2)Cezalandırıcılar

3)Nötr Uyarıcılar (McLeod, 2018).

 

-Olumlu Pekiştirme: Günlük hayatta basitleştirilmiş bir şekilde ödül olarak adlandırılır fakat ödül kelimesini kullanmak pek de uygun değildir. Olumlu pekiştirmede, pekiştirecin verilmesi edimsel davranışın gerçekleştirilmesine bağlıdır. Kısaca olumlu pekiştirme, verilen tepki ile pekiştireç arasında kurulan bağlılık ilişkisi ile tanımlanmaktadır (Terry, W. S., çev., 2018).

 

-Olumsuz Pekiştirme: Olumsuz pekiştirme, istenen davranıştan sonra oluşan istenmeyen veya rahatsız edici sonucun çıkarılmasıyla tanımlanır. Olumsuz olduğu düşünülen sonuç ortadan kaldırıldığı için davranış güçlenir (David, 2015).

 

-Ceza: Ceza ile istenmeyen bir davranışın azaltılması ve/veya ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır (McLeod, 2018). Ceza, kendi içinde olumlu ceza (1. Tip Ceza) veolumsuz ceza (2. Tip Ceza)olarak ikiye ayrılır. Olumlu kelimesi ile kastedilmek istenen, davranış sonucunda ortama bir uyarıcının girmesidir. Ortama katılan bu uyarıcı organizma tarafından gerçekleştirilen davranışın gelecekte yapılma oranını düşürme özelliğine sahip olmalı ve nahoş algılanmalıdır. Tokat, argo kelimeler, elektrik şoku genel anlamda olumlu cezaya örnektir. Olumsuz ceza ise istenmeyen bir davranış ortaya çıktıktan sonra organizma için olumlu bir sonuç veya olayın ortadan kalkması ile tanımlanır (David, 2015). 2. tip cezaya örnek olarak hapis cezaları yoluyla kaybedilen özgürlük, trafik kurallarına uymamak sonucunda polis tarafından el koyulan ehliyet verilebilir.

 

İstenmeyen bir davranışı azaltmak veya ortadan kaldırmak kolay değildir. Skinner ve Thorndike’ın Edimsel Koşullanma ile ilgili çalışmalarına dayanan kanıtlar cezanın işe yaramadığını veya sönme kadar işe yaramadığını göstermektedir (Terry, W. S., çev., 2018). Peki, ceza ne zaman işe yarar? Ceza, davranışın hemen ardından verilmelidir, tutarlı olmalıdır ve yanlış davranış cezalandırılırken istenilen davranış pekiştirilmelidir. (Ciccarelli, S. K. ve White, J. N., çev., 2016).

 

Cezanın işlevi davranışı bastırmaktır. Bu durum cezalandırıcı veya tehdit ortadan kalktığında istenmeyen davranışın yeniden ortaya çıkmasına neden olabilir. Ayrıca ceza saldırganlığı ortaya çıkartabilir. Bazı durumlarda ise cezalandırıcı uyaran davranışı bastırmak yerine pekiştirme özelliği kazanabilir. Cezanın olumsuz etkilerinden birisi de istenmeyen davranışları ortaya çıkartabilmesidir.

 

Edimsel Koşullamada Sönme

Gerçekleştirilen bir davranış ödüllendirildiği için sürdürülüyorsa, ödülün varlığını kaldırmak davranışın gerçekleşme oranını düşürecektir (Terry, W. S., çev., 2018). Bu durum sönme olarak adlandırılır. Sönme, cezaya bir alternatif olarak kullanılmaktadır fakat sönmenin de yan etkileri bulunmaktadır. Terry (2018), etkileri şöyle açıklamıştır: İlki, sönme işlemi canlıda engellenmiş hissi oluşturabileceğinden olumsuz davranışları ortaya çıkarabilir. İkinci olarak sönme patlaması adı verilen söndürülmek istenilen davranış pekiştirilmese bile kısa süreliğine yapılma oranının artması ortaya çıkabilir. Üçüncü olarak ise bir süre beklendikten sonra kendiliğinden geri gelme olarak adlandırılan süreçte söndürülen tepki geri gelir. Bir tepkinin önlenmesi için sönme işlemi tekrarlanmalıdır.

 

Edimsel Koşullamada Pekiştirme Tarifeleri

Pekiştirme basit bir işlem değildir ve pekiştirmeyi etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bir pekiştirme tarifesi davranışın hangi örneklerinin veya ne zaman pekiştirileceğini belirleyen kurallardır (Cherry, 2018). İki tane temel pekiştirme kuralı vardır: 1)Sürekli Pekiştirme Tarifesi 2)Kısmi Pekiştirme Tarifesi

 

-Sürekli Pekiştirme Tarifesi: İstenen davranış her yapıldığında pekiştirilmesi olarak tanımlanır. Öğrenmenin ilk aşamalarında, davranış ile sonuç arasında güçlü bir bağ kurduğu için kullanılır. Günlük hayatta yaptığımız davranışlar muhtemelen bu kuralla pekiştirilmiyordur.

 

Kısmi Pekiştirme Tarifesi: Davranışın belli oranlarda ve/veya aralıklarla pekiştirilmesine dayanan kurallardır.

  1. Sabit Oranlı Pekiştirme Tarifesi: Pekiştirme, davranışın sabit sayıdaki tekrarlarından sonra verilir. Örnek olarak bir çırağın günde beş eve tadilata giderse yevmiyesini almasıdır.
  2. Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi: Pekiştirme, davranışın farklı sayıdaki tekrarlarından sonra verilir. Gün içerisinde dükkânına gelen müşterileri güler yüzle karşılayan işletme sahibinin her gülme davranışından sonra malını satmasının garantisi yoktur. İşletme sahibinin davranışı bazen satışı yapmasıyla pekiştirilmesi örnek olarak verilebilir. Ayrıca kumar ve piyango oyunları bu tarifeye örnektir.
  3. Sabit Aralıklı Pekiştirme Tarifesi: Belirli bir zaman aralığının sonlanması ardından yapılan ilk istendik davranış için organizmanın ödüllendirilmesidir. Örnek olarak 30 sn. olarak belirlenen zaman aralığının sonlanmasının ardından farenin manivelaya basması sonucu yiyeceği kazanması verilebilir.
  4. Değişken Aralıklı Pekiştirme Tarifesi: Yordanamayan bir zaman aralığının sonlanması ardından gerçekleştirilen ilk istendik davranış için organizmanın ödüllendirilmesidir. Günlük hayat içerisinde telefonlarımızı mesaj gelmiş mi gelmemiş mi diye kontrol etmemiz bu duruma örnek olarak verilebilir.

 

Kaynakça ve İleri Okuma:

  • Cherry, K. (18 Aralık 2018). How Reinforcement Schedules Work.
  • Ciccarelli S. K., White, J. N. (2016). Psikoloji: Bir keşif gezintisi(D. N. Şahin, Çev., Ed.). Ankara: Nobel. (Orijinal eser 2015).
  • David, L. (19 Haziran 2015) Classical and Operant Conditioning (Skinner).
  • Fenomen Psikoloji (4 Haziran 2017). Skinner kutusu nedir? Ne işe yarar?.
  • McLeod, S. A. (21 Ocak 2018). Skinner – Operant Conditioning.
  • Terry, W. S. (2018). Öğrenme ve bellek: Temel ilkeler, süreçler ve işlemler (B. Cangöz, Çev., Ed.). Ankara: Anı. (Orijinal eser 2009).
  • Web Ders (13 Kasım 2016). Edimsel koşullanma (Operant Conditioning) nedir nasıl çalışır?

 

Yazar: Akın SÖNMEZER

Yorum yapın